Nghệ sĩ Lê Bá Đảng là con một gia đình trí thức làm ruộng giàu tại làng Bích La Đông. Ông thân sinh của nghệ sĩ giỏi Hán Văn, sáng tác câu đối hay, viết câu đối đẹp, Ông thường làm văn tế và xướng lễ trong các hội đình đám sang trọng trong vùng. Ông là người am hiểu dân ca, bản thân thường chơi các loại đàn bầu, đàn nhị, đàn tranh và đàn nguyệt. Hầu như những đêm trăng sáng với chiếc chiếu trải rộng trước hiên, Ông ngoảnh mặt ra sân gãy đàn. Khán giả trước tiên là bà vợ, các con, trai bạn làm việc trong nhà và xóm giềng bất luận là giàu hay nghèo, sang hay hèn đều bình đẳng chen chúc vòng trong vòng ngoài.

Ông là một người vui tính hiền lành, thích trò chuyện vui chơi với con trẻ. Gặp một người Bích La hiện nay có độ tuổi từ 60 trở lên ai cũng có thể kẻ một hoặc nhiều kỷ niệm đẹp đẻ về Ông. Người viết bài này vốn thích nghe hò hát, mỗi lần Ông ra thăm vườn đều hỏi đã thuộc câu ca cũ chưa để dạy câu mới:

“ Trai Bích La như hoa hường hoa lý

Gái Vân Hòa thích ý chạy theo”

“Rằng em cũng muốn lấy quan

Nhưng em còn tiếc con đam ngoài đồng”

“Bụi tre không trúc răng thì nói bụi trúc

Chú Viên không lủng răng thì nói chú Viên Hàn”

“Giàu sang thiếu chi tiền điếu một vài quan không có lý

Sang không thì cũng bạc viết năm ba chữ gọi rằng tình”

“Ví dầu cửa đóng then cài

Cách ba hàng trọt ngài vọt cho qua

Cách đò trở giang

Võng ông đi trước

Võng bà theo sau

Thúc thúc cho mau

Ăn trầu uống rượu

Bà sai đồng roi”

“…..

Có con rắn liu điu

Có cài rìu bổ củi

Có cái chủi quét nhà

Có con gà nhảy ổ

Có cái rổ…” Và có cả vạn vật, có cả vũ trụ đầy đủ trong cái ấy của bà ấy.

Những năm học đại học và mới đây, tôi có đọc cuốn Văn học giân gian Quảng Trị, sách dày hơn 350 trang nhưng cũng chưa thấy ai sưu tầm hay trích dẫn một câu nào trong khoảng vài ba trăm câu Ông đã dạy cho tôi từ nhỏ. Do đó tôi ngờ những câu đó là do Ông sáng tác.

Ở Bích La có bốn tháng trong năm là những tháng ăn chơi, công việc đồng áng đã vãn chờ ngày thu hoạch. Ông cũng có dạy cho tôi câu hát về bốn tháng đó:

“Tháng giêng tháng hai: Tam túc yếu lượng

Tháng chín tháng mười: Sĩ tượng tướng xe

Cớ chi thiếp nói chàng nghe

Đến đội mần răng, tay bưng nón gạo, tay kẹp nhành nè, ngó đà khó chưa?”

Những tháng đó, ông có thú chơi văn hóa riêng. Tháng giêng và tháng hai Ông đi trập cu (bẫy chim), tháng chín tháng mười Ông chẻ tre đan lát. Trong suốt năm hễ có dịp là Ông viết câu đối là một bức tranh dân gian hoàn chỉnh. Bức tranh chữ có họa tiết xung quanh.

Mọi người trí thức trong làng giàu có, văn hay chữ tốt như thế lại do bạn bè thúc giục nên cũng có lúc Ông đã lo chức Chánh tổng. Nhưng Ông là người chất phác, không có thủ đoạn chính trị, lại không am tường những lắt léo của con đường hoạn lộ nên không được quan bổ. Phản ứng của ông về việc này cũng rất vui, ông mua cho anh Lê Bá Đảng lúc đó còn nhỏ một con ngựa, vậy thôi!

Nhưng con ngựa đó đã in đậm nét trong trí nhớ của Lê Bá Đảng rất lâu. Mãi đến năm Mỹ cho máy bay B52 ném bom hủy diệt miền Bắc thì ở Paris nghệ sĩ Lê Bá Đảng đã tung ra thế giới 10 con ngựa và lập tức đàn ngựa đó đã phi khắp nước Mỹ, nước Pháp, nước Anh và nhiều nước phương tây khác, gây ra một hiện tượng kỳ là trong hội họa thế giới.

Năm 1974 đồng chí Lê Đức Thọ từ Paris về có chuyển cho anh Lê Bá Tạo ở Tỉnh ủy Quảng Trị một bức tranh ngựa, chúng tôi nghĩ đây là con ngựa Thánh Gióng dẹp giặc Ân, nghệ sĩ Lê Bá Đảng đưa ra để đối đầu với máy bay B52 của giặc Mỹ, góp phần cùng cả nước khẳng định ý chí và truyền thống chiến đấu kiên cường bất khuất của dân tộc Việt Nam.

Bây giờ để tìm nguồn gốc, trí tuệ và tâm hồn dân tộc trong các tác phẩm của nghệ sĩ Lê Bá Đảng , chúng tôi thấy cần phải trở lại con ngựa trong tuổi thơ để tìm những dấu ấn đã tạo nên tính cách của của nhà nghệ sĩ. Hồi đó quan huyện thường đi công cán bằng võng có lộng che, chánh tổng thì cưỡi ngựa, ai cưỡi ngựa đi lại thường là chánh tổng. Vậy thì con trai Ông cũng đã là chánh tổng! Đó là một câu chửi trả thù rất trí tuệ.

Có lẽ xuất phát từ lập luận hài hước dân giả kiểu đó, nghệ sĩ Lê Bá Đảng đã đẩy lên thành triết lý ăn miếng trả miếng. Và 10 con ngựa Việt Nam do đó có đầy đủ tư cách phi khắp nước Mỹ và đồng minh Mỹ khi máy bay B52 của Mỹ bay khắp bầu trời Việt Nam. Phải chăng kỷ niệm tuổi thơ hiện rõ trong ý tranh của nghệ sĩ Lê Bá Đảng từ những ấn tượng đó.