Vậy
bằng cách nào vậy? Một phần là do chủ tâm, một phàn là do ngẫu nhiên.
Lê Bá Đảng sinh năm 1921 tại Quảng Trị, Việt Nam. Ở cái tuổi 18, với
ham muốn tìm hiểu thế giới bên ngoài và đặc biệt là nước Pháp, ông cất
bước đi Châu Âu. Và tất nhiên là ông phải rời bỏ gia đình, nguồn trợ
cấp tài chính duy nhất và đúng lúc chiến tranh thế giới thứ hai nổ ra.
Ông tham gia vào quân đội Pháp nhưng sau đó bị bắt làm tù binh. Sau khi
được trao trả vào năm 1945, ông vào học tại Trường Mỹ thuật Toulouse,
vào thời gian đó trường này không đòi hỏi học viên phải có căn cước hay
bằng cấp. Trong suốt thời gian sáu năm ông học mỹ thuật để kiếm sống,
ông đã phải làm nhiều nghề (bao gồm cả việc làm trợ lý cho một hãng in
thương mại), đây là tiền đề cho việc thay đổi nghề nghiệp của ông một
cách dễ dàng sau này. Cuộc triển lãm một mình đầu tiên của ông tại "Hiệu sách quốc tế Paris"
năm 1950 là một thành công lớn. Những tác phẩm của ông đã trở nên nổi
tiếng tại các phòng tranh khắp nước Pháp. Ông bắt đầu nghề nghiệp mang
tính quốc tế của mình vào năm 1966 khi ông mở triển lãm cá nhân tại
phòng tranh mỹ thuật hiện đại Newman tại Philadelphia và Bảo tàng nghệ
thuật Cincinnati. Ngày nay tác phẩm của ông được trưng bày trong nhiều
phòng tranh khắp Hoa Kỳ, Đức và Nhật Bản và có mặt trên nhiều tạp chí
nổi tiếng từ năm 1989.
Nhưng làm thế nào mà họa sỹ có thể kết
hợp cái di sản phương Đông vốn có với những gì tai nghe mắt thấy tại
phương Tây? Tôi không thiên vị, tôi tôn trọng cả hai. Tôi suy nghĩ
giống như một người phương Đông nhưng phán xét sự việc theo cách của
người phương Tây. Sự kết hợp của hai thái cực có thể thấy rõ trong
những tác phẩm của ông vào thời kỳ những năm 70, đặc biệt là trong
những bức in bản đá của ông, Mô típ điển hình phương Đông nhưng mang
tính mỹ thuật của trường phái Paris những năm 50, không những ở cách tô
màu sáng mà còn cả ở những kỹ thuật tinh xảo, cách dùng nhiều màu trong
những bức họa sử dụng mảng màu trong các tác phẩm hiện đại của ông
tương tự như của Georges Mathieu.
Năm 1981 Lê Bá Đảng đã dứt bỏ
những tác phẩm kiểu này để cho ra đời những tác phẩm mang đậm tính cách
phương Đông trong con đường nghệ thuật của mình ở một loại tranh mang
chủ đề "Hài kịch nhân loại". Với những sáng tác mới này, họa
sỹ đã khám phá ra một điều mà ông đã từng quay lại với nó trong nhiều
năm. Những tác phẩm này đã tạo nên một bước ngoặt trong nghề nghiệp của
ông. Lần đầu tiên ông thực sự làm việc cho chính mình. Sự thay đổi được
thấy rõ trong những ấn tượng và sự rõ nét trong tác phẩm của ông. Bốn
năm sau đó ông bắt đầu một giai đoạn sáng tác mới khác mang chủ đề "Không gian",
điều này đã chứng tỏ được sự chín muồi trong nghề nghiệp của ông. Cực
kỳ tinh xảo trong diện mạo, tế nhị trong cách thể hiện. Những tác phẩm
này đã gây ấn tượng sâu sắc.
"Không gian" phải được
hiểu nhiều ở mức độ khác nhau: Với những tác phẩm về Việt Nam thì đó là
phong cảnh. Đối với Lê Bá Đảng, Việt Nam là một "Thiên đàng bị lãng quên"
quê hương luôn ở trong tôi, dù tấm thân xa cách nhưng tâm hồn lại chẳng
thể cách xa. Tất cả những tác phẩm của tôi là sự phản ánh tình yêu ở đó
hàng ngàn phương diện khác nhau. Qua nhiều lần hồi hương những nỗi nhớ
về quê hương lại càng thêm nung nấu lấn át cả trí tưởng tượng. (Ông đã
cống hiến đáng kể tiền bạc và công sức vào việc kiến tạo quê hương, vào
sự phát triển nền nghệ thuật của quê nhà). Ai đã một lần thăm Việt Nam
đều nhận thấy tình yêu quê hương của ông thể hiện trong từng nét vẽ.
Như ông tâm sự: Đó là sự tái hiện quê hương thời thơ ấu của ông. Đó là
những thắng cảnh được nhìn từ trên cao, một cái nhìn tổng quát mang đậm
tính nghệ sỹ. Trong thực tế, bố cục tác phẩm của ông rất phù hợp với
vóc dáng làng quê Việt Nam được thổi cho tâm hồn người họa sỹ, trong
khi vẫn giữ được cái quan hệ cơ bản giữa nhân loại và vũ trụ. Ông
thường xuyên đưa hình ảnh con người vào những tác phẩm của mình. Ví như
ông đã dùng hình ảnh của gia đình (hình ảnh truyền thống của cuộc sống
phương Đông) làm biểu tượng riêng cho tác phẩm của mình.
Giấc
mơ của Lê Bá Đảng về Việt Nam là bậc thềm dẫn đến quan điểm triết lý và
khái niệm của ông về nghệ thuật. Ông thường mô tả vũ trụ là "Tràn trề và Trống trải"
phù hợp với trạng thái Niết Bàn, mục đích của sự thiền tâm Phật giáo.
Niết Bàn là sự tái khám phá Phật giáo, cái vô tư lự và tách nhiệt với
thế giới bên ngoài, chỉ có vũ trụ là luôn không trống trải.
Đạo
giáo, do ảnh hưởng sâu sắc của di sản văn hóa mà đạo Phật ở Trung Hoa
khác nhiều so với ở Ấn Độ, cái nôi của đạo Phật. Những tác phẩm của Lê
Bá Đảng thừa hưởng cả hai nền đạo Phật này. Trung Quốc đô hộ Việt Nam
hai nghìn năm. Lão Tử, tác giả của cuốn "Đạo đức kinh" (Cơ sở
triết lý của quy luật và tự nhiên). Đối với Lê Bá Đảng, nghệ thuật vô
giới hạn, giống như dáng vẻ đa dạng của vũ trụ muốn nói rằng vũ trụ là
bao la.
Mối liên hệ giữa nghệ thuật của Lê Bá Đảng và đạo giáo
không chỉ là khái quát mà còn là chính thức. Tác phẩm vẽ trên chất liệu
giấy đầu tiên trong loạt tác phẩm về "Không gian" của ông là
màu trắng thuần khiết. Nhưng gần như ngay sau đó ông đã chuyển sang
dùng hoàn toàn màu đen, ánh sáng và bóng tối là những điều bổ sung cần
thiết cho nhau, bởi như Lão Tử đã nói: Một người không thể nhạn ra
chính mình nếu không có những người khác. Như là một điều bất khả
kháng, sau đó Lê Bá Đảng bắt đầu dùng màu sắc trong những tác phẩm "Không gian"
của mình. Một phần về mặt nghệ thuật mà nói thì màu sắc được dùng để
làm cho tác phẩm thêm sống động. Đôi khi ông dùng màu nhẹ và câm, bao
gồm chủ yếu là đen sẫm, đỏ sẫm, màu đất và xanh dương đậm. Những gam
màu này nói lên một tâm hồn thanh thản của tác giả. Lão Tử viết: "Từ trên nhìn xuống thì không sáng, ở dưới nhìn lên thì không tối".
Nhưng không có nghĩa là không có màu sắc. Đôi khi Lê Bá Đảng dùng những
chấm sáng hay dải sáng mảnh để làm nổi bật những chi tiết của tác phẩm.
Ánh sáng thì tạo cảm giác, trong nghệ thuật của ông đó là cảm giác về
một kỹ năng hội họa vĩ đại khác người.
Đắp nổi là những tác phẩm
được đánh giá cao nhất của Lê Bá Đảng. Dù ông thích dùng nhiều phông
khác nhau trong một tác phẩm đắp nổi của mình, nhưng đôi khi ông chỉ
dùng một phông chính cho một tác phẩm. Ông thường không sửa lại tác
phẩm của mình sau khi đã hoàn thành, ông thường làm từ 100 đến 200 tác
phẩm trong một đợt nhưng cái nào cũng là nguyên bản, không có đến hai
cái hoàn toàn giống nhau. Giấy của ông được chế tác đặc biệt theo một
công thức mà ông tự sáng tạo ra, trông giống như đá, được làm ra bằng
cách ngâm giấy vào hồ rồi sau đó thêm nhiều chất liệu khác để chế biến
ra. Cuối cùng thì ông tô điểm cho chúng bằng những mảng màu. Giấy này
cũng được ông dùng để làm những tác phẩm cắt dán, điều này đã tạo sự
khác biệt trong những tác phẩm của ông so với những tác phẩm khác. Ông
dùng cát và các vật liệu tự nhiên khác để tạo ra sự độc đáo trong những
bức họa của mình. Ông có lòng ngưỡng mộ sâu sắc đối với những vật liệu
tự nhiên, về chất lượng trường tồn cũng như những hạn chế của chúng,
ông thường chia sẻ điều này với những nghệ sỹ và thợ thủ công Đông
phương.
Lê Bá Đảng đã trải qua nhiều thể loại nghệ thuật trong
nhiều năm. Ngoài vẽ tranh ông còn khắc gỗ, đá, đồ trang sức... Tất cả
đều thể hiện một kỹ xảo khác biệt với đại chúng, ông coi đó là phương
tiện để diễn tả cảm xúc riêng của mình. Nghệ thuật của ông chỉ đựa trên
cơ sở về tinh thần mà còn là sự am hiểu về cuộc sống qua bao năm bươn
chải của bản thân. Công chúng ngưỡng mộ một cách tự nhiên đối với cách
nhìn của ông, những tầm nhìn không biên giới. Ngược lại với sự đa dạng
về thể loại, những tác phẩm của ông nói lên một tính cách không gì lay
chuyển. Nói tóm lại: Không có sự chia cách, chỉ có sự hòa quyện một
cách hoàn hảo giữa nghệ thuật và cuộc đời.